Politiek speeddaten met Haagse partijhoppers

Hoeba-hoeba-hop-hop-hop

Van D66 naar BBB en weer terug. Of via de SP en PvdA naar de VVD. Van NSC naar partijloos bestuurder. Het kan allemaal in Den Haag. Het fenomeen ‘partijhopper’ is alles behalve nieuw, maar de laatste jaren wel heel hardnekkig. Zijn het allemaal baantjesjagende opportunisten, of is er meer aan de hand?

Aanvankelijk waren de meeste partijhoppers wel bereid om mee te werken aan een artikel. Tot de deadline (en de verkiezingen) dichterbij kwamen. Toen werd uw verslaggever keihard geghost. Diederik Boomsma (CDA, NSC nu JA21) was aanvankelijk enthousiast, maar toen puntje bij paaltje kwam staren we naar drie onbeantwoorde reminders en een onbeantwoord verzoek via een partijgenoot om hem even aan zijn jasje te trekken.

Senator Robert Croll (CDA, D66, Volt, BBB toen weer D66) zou volgens de woordvoerder van D66 ‘best openstaan’ voor een gesprek, maar bij nader inzien kwam de mededeling dat hij ‘nooit zulke gesprekken heeft gedaan’ en dus ‘niet beschikbaar is’. Is dat niet een beetje gek? Een volksvertegenwoordiger die niet kan uitleggen waarom hij namens een andere partij zijn vertegenwoordigende taken uitvoert? De hierop volgende krekelgeluiden mag u er zelf bij bedenken.

Het is blijkbaar een gevoelig onderwerp, partijhoppen.

Toch gebeurt politiek overspel volop in Den Haag. De gehele top tien van de JA21 lijst bestaat uit oud-leden van Forum voor Democratie, NSC, PvdA, PVV, aangevuld met raadsleden van Leefbaar Rotterdam, de partij waar lijsttrekker Joost Eerdmans jarenlang voor actief was. In totaal is Eerdmans actief geweest bij maar liefst zeven partijen: CDA, Lijst Pim Fortuyn, Eén NL, Leefbaar Capelle, Leefbaar Rotterdam, Forum voor Democratie en sinds 2020 is hij gangmaker bij JA21. Het mag geen toeval heten dat Eerdmans, die onder de noemer ‘DJ Jopie’ plaatjes draait op het jaarlijkse zomerreces-fuifje in Nieuwspoort, graag het nummer ‘Relight My Fire’ uit de geluidsboxen laat knallen.

Politici die overstappen kunnen vaak rekenen op negatief commentaar. Ze worden gezien als onbetrouwbaar, met een gebrek aan loyaliteit. Het zijn pluchejagers, zij-instromers, baantjesjagers, carrièrepolitici, of - wanneer ze een stoeltje meenemen - zetelrovers. Is de toename aan partijhoppers een teken van toenemend politiek opportunisme? Of is het gretig overstappen een symptoom van een krakend partijstelsel?

Modderen in het midden

Met de kabinetten Rutte is er ruim vijftien jaar lang sprake geweest van concensuspolitiek met middenpartijen. Dit terwijl Nederland juist een open systeem heeft waarin regelmatig nieuwe partijen opkomen die wantrouwende kiezers aan zich weten te verbinden: D66 is immers ook ooit zo begonnen. Oprichter Hans van Mierlo wilde ‘het systeem van binnenuit opblazen’, maar is uiteindelijk opgenomen in (en tegenwoordig onderdeel van) datzelfde systeem. Doordat de regeringen Rutte lekker doormodderde in het midden, kwam tegengeluid automatisch vanaf de flanken.

In een compromis krijgt niemand wat hij precies wil, en dus is iedereen ontevreden. Kabinetspartijen schoven wel op richting het centrum als compromis, maar Nederlandse kiezers zijn doorgaans cultureel conservatief met een sociaal-economisch oog voor de welvaartsstaat. De laatste verkiezingsuitslag, waarbij het Mediapark en middenpartij establishment naar de parels grepen, was meer dan alleen maar een monsterzege voor de PVV. De vorige verkiezingen konden kiezers namelijk stemmen op verschillende smaken van sociaal-economisch links én cultureel conservatief: ook BBB en NSC behaalden immers een flinke winst.

De Ruttiaanse handjeklap-consensus gaf stabiliteit, maar vervreemde zowel kiezers als volksvertegenwoordigers. Het CDA liep leeg richting NSC en BBB, D66’ers stapten over naar Volt en Partij voor de Dieren en ontevreden PvdA’ers trokken naar DENK of BIJ1. ‘De belangrijkste reden voor mij is dat de ideologie uit de partij is verdwenen’, vertelt voormalig VVD-kamerlid en landbouwwoordvoerder Helma Lodders over haar overstap naar BBB. Ze is niet met slaande deuren vertrokken maar moest na slapeloze nachten constateren dat ‘de rek eruit’ was. De VVD was altijd dé ondernemerspartij maar aan de ontvangende kant als ondernemer ziet Lodders toenemende belastingdruk en een uit de hand gelopen klimaatbeleid wat financieel voor boeren niet meer te dragen is. Dat de VVD vlak voor deze campagne de PVV uitsloot, maar tegelijkertijd GroenLinks-PvdA niet (‘daar zitten toch ook behoorlijk radicale ideeën’) zat haar ook niet lekker. Toch komt in dit gesprek het onderwerp al snel op de politieke kar die door jarenlang doormodderen in het midden is vastgelopen. Lodders: ‘Er moeten problemen in het land worden opgelost, maar als je systeem verandering wilt wordt dat vaak beantwoord met ‘dat kan niet volgens het systeem’, terwijl we zélf het systeem zo strikt hebben ingericht. In landen als Duitsland of Denemarken is er bijvoorbeeld op vergelijkbare dossiers zoals stikstof veel meer ruimte’.

‘Als sociaal-conservatief was het voor mij juist in 2016 een hele zoektocht om een partij te vinden die bij mij past’, vertelt Nicki Pouw-Verweij (FvD, JA21 nu staatssecretaris voor BBB). Haar moeder, een conservatieve katholiek, vond het CDA in die periode dermate niksig dat ze maar op de christenbroeders van de SGP stemde: ‘Dat is tekenend voor het probleem. Politieke bestuurders hebben zich en masse naar een kant verschoven, terwijl de Nederlandse kiezer, zonder politieke vertegenwoordiging, verspreid over het veld staat’. Een combi van een beetje links op het gebied van zorg en welvaartsstaat, maar ook weer niet zo rechts dat een partij die pleit voor een ‘kopvoddentaks’ en ‘minder, minder, Marokkanen’ een optie is. Pouw-Verweij: ‘Toen kwam Forum voor Democratie wat zich positioneerde als conservatief liberaal. Een sociale kijk op zorg en onderwijs, kritisch op de EU, voor democratische vernieuwing’. Wat klonk als een frisse belofte eindigde in anti-semitisme in appgroepen, samenzweringstheorieën rondom corona en de rabiate Twitterposts van fractievoorzitter Thierry Baudet: ‘Nieuwe rechtse partijen worden altijd meteen in de hoek van extreem rechts geduwd. Bij alles wat Thierry in het begin riep was het ‘zie je wel, hij is een nazi!’. Het zorgde volgens Pouw-Verweij in de partij voor een sfeertje van ‘jaja, het establishment moet ons niet’: ‘Toch had ik ineens een record scratch moment, dat je beseft: ‘ho wacht even, dit is wél ontzettend racistisch’. Het dwong haar om met een nieuwe bril naar eerdere uitspraken te kijken: ‘Ja, dat was even ongemakkelijk maar de conclusie van vertrekken was daarna snel genomen’.

Na haar vertrek bij Forum, sloot ze zich aan bij JA21 - de nieuwe partij van oud-Forum’ers Annabel Nanninga en Joost Eerdmans. Pouw-Verweij: ‘Dat was mijn inschattingsfout. Het werd gepresenteerd als conservatief-liberaal, maar uiteindelijk zijn de mensen die daar zitten meer liberaal en soms zelfs progressief dus dat was voor mij als conservatief een lastig huwelijk’. Het was uiteindelijk voormalig CDA-bewindspersoon en nu BBB minister van Wonen, Mona Keijzer, die haar overhaalde om bij BBB te komen: ‘Ze had een doordacht plan, sociaal conservatief met gemeenschapszin. Een overheid die basistaken goed moet doen, maar wel van je erf af moet blijven. Precies waar ik ook voor sta’. Onder het mom ‘drie keer is scheepsrecht’ maakte ze de overstap. ‘Mensen zeggen vaak dat je trouw moet blijven aan een partij, maar ik ben trouw aan een bepaald gedachtegoed’, aldus Pouw-Verweij: ‘En ik ben echt niet de enige Nederlander met dat gedachtegoed, dus dat verdient ook een stem in Den Haag’.

Zowel Lodders als Pouw-Verweij kunnen niet verweten worden opportunistisch aan het pluche te willen plakken: beiden zijn lijstduwer voor de BBB en na de komende verkiezingen niet beschikbaar als Kamerlid of bewindspersoon.

Kiezers hoppen de andere kant op

Toch zijn politici al langere tijd in beweging. Uit onderzoek van RTL Nieuws tijdens de laatste Provinciale Statenverkiezingen (2023) bleek dat een derde van de topkandidaten voor BBB, JA21 en BVNL uit partijhoppers bleek te bestaan. BBB had vooral aantrekkingskracht op voormalig CDA’ers, waar BVNL (de partij van voormalig VVD en Fvd-kamerlid Wybren van Haga) vooral een politiek Pieterburen voor oud-Forum voor Democratie politici bleek. De regionale kieslijst van JA21 liet eveneens een gemixt profiel zien: op de lijsten verschenen oud VVD, 50Plus en PVV-kandidaten. Grootste leverancier van overstappers waren overigens lokale partijen.

Naar wie je het beste kunt overstappen, is soms een gok - zo bleek wel uit de oprichting van NSC. Partijleider Pieter Omtzigt was na zijn breuk met het CDA lange tijd een onafhankelijk kamerlid die goed peilde, maar lang vaag bleef over het wel of niet oprichten van een eigen partij. Pas eind augustus 2023 maakte hij bekend om mee te doen met de verkiezingen van november datzelfde jaar. Het zorgde voor tandenknarsende oud-CDA’ers die al waren overgestapt naar BBB. Al zullen deze gevoelens van spijt nu wel weer verdampt zijn: na het vertrek van Omtzigt uit de politiek, implodeerde het NSC volledig en de partij staat al maandenlang op een stabiele 0 zetels. Het CDA - de partij die zo vaak is doodverklaard dat het inmiddels woordvoerder van het CDA laat desgevraagd weten dat in de ledensystemen is te zien dat mensen ‘die eerder lid waren weer terugkeren’.

Ondanks de sterke regionale opkomst van Forum voor Democratie, verloor de partij - na schandalen, interne ruzies en radicalere uitspraken van partijleider Thierry Baudet - naast volksvertegenwoordigers ook zetels in de peilingen. Kiezers die eerder op FvD stemden omdat de pianospelende Baudet een meer fatsoenlijke variant van de PVV leek maar wel wat rechtser dan de VVD, wisten na het openlijke antisemitisme, het betwisten van 9/11, de maanlanding en het nut van vaccins ook vrij snel hun weg weer terug naar de PVV en VVD te vinden. Voormalig FvD-bestuurders zochten andere uitwegen: van de 86 zetels in de Provinciale Staten waren er in 2023 nog maar 17 kandidaten over, de rest vertrok naar BBB, JA21 en BVNL.

Teleurgestelde kiezers keren regelmatig terug naar traditionele partijen, maar politici stappen juist over naar andere nieuwe rechts alternatieven zoals BBB, JA21 en BVNL. Zijn dat allemaal teleurgestelde ideologen? ‘BBB heeft nog wel enige basis, maar partijen zoals JA21 en BVNL zijn pragmatische constructies om mensen politiek onderdak te bieden’, constateert journalist Chris Aalberts. Als een David Attenborough waadt Aalberts - als enige verslaggever in Nederland - door de politieke jungle en gaat vrijwel alle partijpolitieke bijeenkomsten in zaaltjes af: van bekvechtende lokale politici in Den Helder, tot aan de Amsterdamse implosie van BIJ1. Jarenlang volgt hij nieuwe politieke bewegingen zoals Volt en BIJ1, en deed al verslag van Forum toen het nog een denktank in een Amsterdamse bierkelder was. ‘Dit soort partijen zijn een soort van LEGO’, aldus Aalberts: ‘De partij bestaat uit blokjes en je kun die blokjes bij elkaar husselen en van elkaar aftrekken, er zit helemaal geen structuur in’.

Zouden de door FvD gesponsorde Dagelijkse Standaard artikelen in het FvD-jaarverslag zitten, denkt u?

‘Ze doen maar wat!’

Enerzijds hebben nieuwe partijen een snelle electorale aantrekkingskracht, maar zijn tegelijkertijd niet altijd stabiel genoeg om goed om te kunnen gaan met de snelle groei. Het kakelverse BBB kwam als een frisse regionale wind de Provinciale Staten en de Tweede Kamer in, maar peilt ondertussen tussen de 3 en de 5 zetels. Kiezers met hoge verwachtingen hebben een lage tolerantie voor fouten, en houden niet van ‘gedoe’. In Overijssel ontstond er openlijk conflict over de koers van de partij. Zes van de zeventien BBB-Statenleden stapten op: het waren overigens wel de statenleden die zelf niet boer waren of het woord voerden op landbouw in de Provinciale Staten. Ook stapte kamerlid Lilian Helder (voorheen PVV) uit de fractie. Gedoe creëert - door lagere peilingen - vaak nog meer gedoe.

‘Het is onmogelijk om stabiel op te bouwen als je snel groeit’, constateert Aalberts. Nieuwe partijen hebben daarom de neiging om nieuwkomers te toetsen op persoonlijke gronden (kun je er mee samenwerken?) in plaats van ideologische: ‘Bij NSC was de toets of Pieter met je kon werken. Bij BBB zie je ook dat via persoonlijke netwerken de provincielijsten zijn gevuld’. Juist door die persoonlijke netwerken is er geen touw aan vast te knopen: JA21 deed mee in de Provinciale Statenverkiezing zodat ze een senatorszetel konden krijgen: ‘Maar dan zetten ze Annabel Nanninga op plek 2 op de kieslijst voor de Tweede Kamer, en dan raken ze die zetel kwijt’, aldus Aalberts.

Als Annabel Nanninga vertrekt uit de Eerste Kamer wordt haar stoeltje gevuld door oud FvD’er Toine de Beukering, maar dat is geen JA21’er want hij kreeg juist mot met Annabel Nanninga naar haar afsplitsing. Zelf splitste hij ook af en probeerde een groep getiteld ‘Gezond Verstand’ op te zetten. Dat zette geen zoden aan de dijk maar gelukkig was hij ook al lid van Hart voor Den Haag, de lokale partij van Richard de Mos. De Mos (oud PVVer) was op zijn beurt weer persvoorlichter van BVNL, de Forum-afplits club van Wybren van Haga. Aalberts: ‘Nou en ondertussen zit Richard de Mos voor BVNL in het Hoogheemraadschap van Delfland, die is daarbij geholpen voor Ralf Sluis die dan weer zelf in het dagelijkse leven beleidsmedewerker bij BBB is in de Tweede Kamer, snap jij het nog?’.

Aalberts heeft een poging gewaagd om de overstappers allemaal in kaart te brengen, maar is tot de conclusie gekomen dat ‘het allemaal geklooi is waar we naar zitten te kijken. Ze doen maar wat’. De belangrijkste verklarende factor is geen ideologie, maar ouderwetse vriendjespolitiek en het elkaar helpen aan baantjes. Zo was het BIJ1 bestuur niet gecharmeerd van het idee van Tofik Dibi als lijsttrekker, maar werd toch vlak voor de Algemene Ledenvergadering publiekelijk gepushed door voormalig fractievoorzitter Sylvana Simons. Aalberts: ‘Tofik heeft een nieuwe baan nodig, dus dat hij zin hierin heeft is wel duidelijk’. Toch vind hij het vanuit BIJ1 geredeneerd geen logische keuze: ‘Wat is de logica van een homoseksuele Marokkaan als lijsttrekker? Denk je nou echt dat Surinamers hierop gaan stemmen?’.

Het zorgt misschien voor inkomen en posities, en misschien zelfs voor stemmen maar volgens Chris Aalberts is trekt straks de kiezer aan het kortste eind: ‘Ik kan die hele lijst van JA21 afgaan als je wilt, maar het is allemaal los zand’. Zo stonden Ingrid Coenradie en Joost Eerdmans binnen Leefbaar Rotterdam al bekend als een duo wat niet lekker samen werkt, en de verbaasde blik van Annabel Nanninga toen Ingrid Coenradie tijdens een persconferentie de islam ‘gewoon een religie’ noemde, spreekt volgens Aalberts boekdelen: ‘En niemand die daar kritische vragen over stelt’.

Niet alle partijhoppers zijn opportunisten, maar de keiharde opportunisten zijn wel altijd partijhoppers. De Ruttiaanse consensus heeft een gat geslagen tussen wat kiezers willen en wat traditionele partijen te bieden hebben. Terwijl kiezers op zoek gaan naar nieuwe politieke thuishavens, volgen ook hun volksvertegenwoordigers: soms uit ideologische overtuiging, maar soms ook voor een leuk baantje met aanzien.

Resultaat is een politiek landschap wat meer weg heeft van een draaideur-risico dan een stabiel bestel. Is de Nederlandse democratie beter af met flexibele politici die hun overtuigingen volgen, of met loyale partijpolitici die systemen van binnenuit proberen bij te sturen? Zolang er geen antwoord komt op deze fundamentele spanning tussen systeem en kiezer, zal de politieke banencarrousel in ieder geval volop blijven draaien.

Relight my fire, your vote is my only desire.

Dit artikel verscheen eerder in Nieuwe Revu

Steun mijn werk en schrijf je in, deel het artikel of overweeg een betalend lidmaatschap. Een eenmalige bijdrage is uiteraard ook mogelijk!